Czasami wykonanie zobowiązań wynikających z umowy wymaga zapłaty zadatku, który stanowi zabezpieczenie wykonania świadczenia umownego. Jakie skutki podatkowe może wywołać zatrzymany zadatek?
Regulacje związane z funkcjonowaniem zadatku zostały zawarte w Kodeksie cywilnym. Zgodnie z art. 394 par. 1 KC zadatek, który został wzięty przy zawarciu umowy, w przypadku jej niewykonania przez jedną ze stron pozwala drugiej stronie bez wyznaczenia dodatkowego terminu odstąpić od umowy i zatrzymać zadatek. Strona, która sama dała zadatek ma prawo zażądać sumy dwukrotnie wyższej.
Jeżeli dojdzie do wykonania umowy, to zgodnie z art. 394 par. 2 i par. 3 KCzadatek zostaje zaliczony na poczet świadczenia strony, która go dała. W przypadku kiedy zadatek nie może być zaliczony, to należy go zwrócić. Zadatek podlega zwrotowi także przy rozwiązaniu umowy. W tym wypadku odpada również obowiązek zapłaty dwukrotnie wyższej sumy.
Zadatek, a prawo podatkowe
Art. 11 ust. 1 ustawy o PIT wskazuje, że opodatkowaniu podlega przychód pochodzący z kwot faktycznie otrzymanych lub postawionych do dyspozycji podatnika. Zadatek wpłacony na poczet przyszłej sprzedaży nie należy do kwot faktycznie otrzymanych, ponieważ w momencie jego zapłaty nie jest do końca wiadome, czy przyrzeczona umowa rzeczywiście dojdzie do skutku. Z tego powodu nie można stwierdzić, czy zadatek będzie bezsprzecznym i ostatecznym przysporzeniem. Zadatek najczęściej wpłacany jest przy umowie przedwstępnej sprzedaży.
W art. 389 KC napisane jest, że umowa w ramach, której jedna ze stron lub obie strony zobowiązują się do zawarcia umowy oznaczonej (przedwstępnej), to powinna ona zawierać ważne postanowienia umowy przyrzeczonej. W przypadku kiedy termin, w którym ma być zawarta umowa przyrzeczona nie został oznaczony, to należy ją zawrzeć w odpowiednim czasie wyznaczonym przez stronę uprawnioną do żądania zawarcia umowy przyrzeczonej.
Zawarcie umowy przedwstępnej nie rodzi skutków na gruncie podatkowym, ponieważ nie ma miejsca przeniesienie własności rzeczy ruchomych bądź nieruchomych i praw, a jedynie występuje zobowiązanie do takiego przeniesienia w określonym terminie. Na tej podstawie umowa przedwstępna jest tylko przyrzeczeniem do dokonania sprzedaży, która może mieć miejsce dopiero w momencie zawarcia umowy sprzedaży przenoszącej własność. Z powyższego wynika, że otrzymany zadatek nie stanowi przychodu podatkowego podlegającego opodatkowaniu. Można go tylko zaliczyć na poczet przyszłej płatności za dokonaną sprzedaż. Wartość zadatku jest w całości zaliczana do przychodu podatkowego i rozliczana dopiero w momencie sprzedaży. Zgodnie ze stanowiskiem przedstawionym przez Dyrektora Izby Skarbowej z Poznania w interpretacji z dnia 2 maja 2014 roku, nr ILPB2/415-144/14-2/ES:
daty zawarcia przedwstępnej umowy sprzedaży nie można uznać za datę zbycia. Ostateczne przeniesienie prawa własności ma miejsce tylko w momencie zawarcia umowy sprzedaży, dlatego data zawarcia nawet w formie pisemnej umowy przedwstępnej nie ma w tym przypadku większego znaczenia przy ustalaniu daty sprzedaży.
PRZYKŁAD 1 Strony zawarły przedwstępną umowę sprzedaży samochodu w dniu 30 grudnia 2019 roku. Cena sprzedaży została ustalona na kwotę 10 000 zł oraz 2 000 zł zadatku wpłaconego w momencie zawarcia umowy przedwstępnej. Właściwa umowa sprzedaży została zawarta 10 stycznia następnego roku. Kupujący wpłacił pozostałą kwotę do zapłaty. Sprzedawca powinien wykazać przychód w wysokości 10 000 zł w rocznym zeznaniu podatkowym za 2020 rok. Podatnik nie wykazuje kwoty zadatku w wysokości 2 000 zł w zeznaniu rocznym za 2019 rok, ponieważ kwotę tę otrzymał na poczet przyszłej umowy sprzedaży, która w rzeczywistości mogła nie dojść do skutku. W przypadku kiedy umowa przyrzeczona dojdzie do skutku, to kwota otrzymana tytułem zadatku zostaje zaliczona do ceny sprzedaży, dlatego podatnik powinien opodatkować przychód uzyskany z całej kwoty wynikającej z umowy sprzedaży.
Zatrzymany podatek, a konsekwencje podatkowe
Jeżeli umowa właściwa nie dojdzie do skutku, a podatnik zatrzyma wpłacony zadatek, to w takiej sytuacji dojdzie do przysporzenia definitywnego w postaci zatrzymanego zadatku, który nie zostanie zaliczony na poczet przyszłej umowy. W zasadzie jednak powstaje przychód podatkowy, który powinien zostać opodatkowany. Zawarta umowa przedwstępna nie wywołuje skutków podatkowych, gdyż jest zobowiązaniem do przeniesienia własności w określonym terminie, co sprawia, że zatrzymany zadatek nie może być traktowany jak przychód z odpłatnego zbycia rzeczy. W tym wypadku nie dochodzi do zbycia, czyli przeniesienia własności na inny podmiot. Wynika to z art. 10 ust. 1 pkt 8 ustawy o PIT. Zgodnie z art. 10 ust. 1 pkt 9 ustawy o PIT zatrzymany zadatek stanowi przychód z tzw. innych źródeł.
Za przychody z innych źródeł zgodnie z art. 20 ust. 1 ustawy o PIT, o których mówi wymieniony art. 10 ust. 1 pkt 9 ustawy uważane są w szczególności:
kwoty wypłacone po śmierci członka otwartego funduszu emerytalnego wskazanej przez niego osobie lub członkowi jego najbliższej rodziny, w rozumieniu przepisów o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych
zasiłki pieniężne z ubezpieczenia społecznego
alimenty
stypendia
dotacje (subwencje) inne niż wymienione w art. 14
dopłaty, nagrody i inne nieodpłatne świadczenia nienależące do przychodów określonych w art. 12–14 i 17
przychody nieznajdujące pokrycia w ujawnionych źródłach.
Katalog przychodów z innych źródeł jest cały czas katalogiem otwartym. Świadczy o tym wyraz „w szczególności”. Wymienione źródła zostały przedstawione jako przykład.
Zatrzymany zadatek stanowiący przysporzenie majątkowe jest przychodem z innych źródeł. Taki przychód powinien być wykazany w zeznaniu rocznym składanym na formularzu PIT-36 w terminie do 30 kwietnia roku następującego po roku podatkowym. Wszystkie przychody uzyskane w danym roku należy zsumować i opodatkować wg skali podatkowej 17% lub 32% w zależności od wysokości uzyskanego dochodu.
PRZYKŁAD 2 Strony zawarły przedwstępną umowę sprzedaży samochodu w dniu 30 grudnia 2019 roku. Cena sprzedaży została ustalona na kwotę 10 000 zł oraz 2 000 zł zadatku wpłaconego w momencie zawarcia umowy przedwstępnej. Właściwa umowa sprzedaży nie doszła do skutku. Sprzedawca zgodnie z prawem zatrzymał zadatek w całej kwocie 2 000 zł. Kwotę zadatku powinien rozliczyć w rocznym zeznaniu podatkowym składanym za rok 2019 na formularzu PIT-36.
