Niektórzy właściciele firm rozważają możliwości związane z wprowadzeniem do firmy swojego następcy na wypadek śmierci. Takie wprowadzenie może nastąpić np. poprzez sporządzenie testamentu, czy w przypadku spółki poprzez zawarcie w umowie spółki szczegółowych uregulowań dotyczących dziedziczenia. Są też tacy przedsiębiorcy, którzy nie podejmują żadnych kroków w tym kierunku. Czym jest sukcesja i kto może z niej skorzystać?
Sukcesja to przekazanie władzy, majątku i odpowiedzialności z jednej osoby na drugą. Przeważnie dotyczy firm i przedsiębiorstw. Dokładniej, oznacza przekazanie zarządzania firmą następnemu pokoleniu w celu zapewnienia ciągłości prowadzonej działalności. Sukcesja jest szerokim pojęciem i może odnosić się do różnych aspektów. Może być np.: prawna i dotyczy wtedy dziedziczenia praw oraz obowiązków. W przypadku firm sukcesja zapewnia przetrwanie przedsiębiorstwa, w tym chroni majątek, pozwala zachować kontrakty i miejsce pracy dla następnego pokolenia. Stabilność oraz trwałość firmy zwłaszcza rodzinnej polega między innymi na przekazaniu następcy majątku, wiedzy, doświadczenia i wartości firmy. Jeżeli chodzi o firmy rodzinne to sukcesja obejmuje nie tylko zagadnienia prawne i finansowe, ale również ukazuje relacje rodzinne i emocjonalne. Z tego powodu jej przeprowadzenie powinno być starannie przygotowane. Tylko wtedy przekazanie firmy następcy odbędzie się płynnie i zarazem będzie skuteczne. Sukcesja w spółce z o. o. nie wymaga powołania zarządcy sukcesyjnego, ponieważ dotyczy ona głównie przejścia udziałów ze spadkodawcy na spadkobierców. Wszelkie regulacje w tej kwestii, w tym prawa i obowiązki spadkobierców zostały ujęte w przepisach Kodeksu spółek handlowych oraz w postanowieniach umowy spółki.
Udziały wspólnika w spółce z o. o. po jego śmierci
Śmierć wspólnika nie musi oznaczać zawieszenia jej działalności. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością jest odrębnym podmiotem prawnym, w którym udziały wspólnika po jego śmierci podlegają dziedziczeniu. Art. 922 par. 1 Kodeksu cywilnego wskazuje, że:
Prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów księgi niniejszej.
Oznacza to, że w momencie śmierci wspólnika spółki jego wszelkie prawa i obowiązki przechodzą na spadkobierców łącznie z jego udziałami. W przypadku dziedziczenia w spółce z o. o. obowiązują niżej wymienione zasady:
udziały wchodzą do spadku – udziały to prawa majątkowe. Wszelkie kwestie z nimi związane zostały uregulowane w Kodeksie cywilnym. Dziedziczenie może być:
ustawowe – stosuje się je, kiedy nie został spisany testament i obowiązuje ustawowa kolejność dziedziczenia
za pomocą testamentu – w testamencie spadkodawca wskazuje konkretną osobę lub osoby, którym przekazuje swoje udziały w spółce
udziały nie są nabywane automatycznie – spadkobiercy nabywają udziały w chwili śmierci wspólnika. Jednak ze swoich praw mogę korzystać dopiero po wykonaniu następujących czynności: o zgodnie z art. 187 par. 1 Kodeksu spółek handlowych muszą poinformować spółkę o nabyciu udziałów o muszą przedstawić prawomocne postanowienie sądu o nabyciu spadku, akt notarialny poświadczenia dziedziczenia, czyli APD
konsekwencje wynikające z powiadomienia spółki
do chwili formalnego zawiadomienia i udokumentowania nabycia udziałów spółka uważa, że wspólnikiem nadal jest ich dotychczasowy właściciel
po otrzymaniu zawiadomienia spółka dokonuje aktualizacji w księdze udziałów i zamieszcza nowy wpis w KRS-ie
udziały stanowią współwłasność do momentu działu spadku
w przypadku, kiedy udziały dziedziczone są przez kilku spadkobierców, to stanowią one ich współwłasność
spadkobiercy mają prawo ustanowić wspólnego przedstawiciela, który w ich imieniu będzie wykonywał prawa wspólnika
brak przedstawiciela oznacza, że każdy ze spadkobierców może przyjmować oświadczenia od spółki
testament z zapisem windykacyjnym oznacza, że: o w testamencie można dokładnie wskazać osobę, która będzie nabywcą udziałów o przez zapis windykacyjny można bezpośrednio przenieść udziały na spadkobiercę bez konieczności działu spadku, ale trzeba o tym zawiadomić spółkę.
Umowa spółki – śmierć wspólnika
Dziedziczenie udziałów w spółce nie oznacza, że spadkobiercy automatycznie wchodzą do spółki. Ich wejście zależy od zapisów zawartych w umowie w spółki. Zgodnie z treścią, umowa może ograniczać, a nawet całkowicie wyłączyć możliwość wstąpienia spadkobierców do spółki. Wynika to z faktu, że spółka z ograniczoną odpowiedzialnością jest podmiotem o charakterze kapitałowo- osobowym i wspólnicy mogą wpływać na skład osobowy spółki oraz mogą zawierać w umowie zapisy, między innymi ograniczające sukcesję. Umieszczenie takiego zapisu chroni spółkę przed wejściem do niej osób trzecich, takich jak: spadkobiercy czy zapisobiercy.
Obowiązuje zasada, że zapisy zawarte w umowie spółki brane są pod uwagę jako pierwsze przed ogólnymi zasadami prawa spadkowego. Wszelkie kwestie związane z ograniczeniem dziedziczenia udziałów w spółce z o. o. regulują przepisy art. 183 oraz art. 181(1) Kodeksu spółek handlowych. Wynika z nich, że:
spółka może wyłączyć lub ograniczyć możliwość wstąpienia do niej spadkobierców po śmierci wspólnika pod warunkiem, że w umowie zostaną zapisane zasady spłaty spadkobierców
w umowie może zostać wskazany sposób dziedziczenia udziałów
umowa spółki może dopuszczać jeden udział na wspólnika. Może on zostać podzielony na spadkobierców o ile umowa nie będzie zakazywała lub ograniczała podziału udziału. Udziały po podziale nie mogą być niższe od kwoty 50 zł
umowa spółki może też wyłączyć lub ograniczyć możliwość wstąpienia do spółki współmałżonka wspólnika, jeżeli udział lub udziały stanowiły małżeńską wspólność majątkową.
Śmierć wspólnika, a umorzenie udziałów
W przypadku, kiedy dojdzie do umorzenia udziału w spółce z o. o., to taki udział wygasa, a wspólnik, którego udział został umorzony nie ma prawa dalej być uczestnikiem spółki. Wskazuje na to art. 199 Kodeksu spółek handlowych. Wynika z niego między innymi, że:
do umorzenia udziału może dojść tylko wtedy, kiedy przewiduje to umowa spółki
umorzenie udziału musi zostać zgłoszone i wpisane do KRS.
Udziały mogą zostać umorzone:
dobrowolnie – za zgodą wspólnika
przymusowo – bez zgody wspólnika.
W sytuacji, kiedy dojdzie do określonego zdarzenia, to istnieje możliwość automatycznego umorzenia udziału bez uchwały zgromadzenia z zastosowaniem zasad umorzenia przymusowego. W przypadku śmierci wspólnika, jeżeli umowa spółki tak stanowi, to udział lub udziały mogą zostać umorzone w sposób automatyczny. Mówi o tym art. 199 par. 4 Kodeksu spółek handlowych.
Jednoosobowa spółka z o. o., a śmierć wspólnika
Jednoosobowa spółka z o. o. jest również odrębnym podmiotem prawnym. Śmierć jej jedynego wspólnika nie oznacza, że zostanie ona automatycznie zlikwidowana. W tej sytuacji udziały zmarłego wspólnika wchodzą w skład masy spadkowej i są dziedziczone zgodnie z ogólnymi zasadami, które są takie same jak w spółce tworzonej przez kilku wspólników. Jeżeli jednak zmarły jedyny wspólnik był też jedynym członkiem zarządu, to dalsza działalność spółki może okazać się problematyczna, ponieważ nie będzie osoby, która reprezentowałaby spółkę, składała w jej imieniu oświadczenia i wykonywała różne czynności prawne. W takiej sytuacji spadkobiercy powinni złożyć do sądu wniosek o ustanowienie kuratora dla spółki. Dzięki temu firma nadal będzie mogła funkcjonować. Nie trzeba będzie zawieszać jej działalności. Spółka nadal będzie mogła podejmować czynności prawne. Jej majątek zostanie zabezpieczony na czas uregulowania zagadnień spadkowych. Aby zapobiec powyższej sytuacji jedyny wspólnik spółki z o.o. powinien:
powołać drugiego członka zarządu lub prokurenta
sporządzić testament z zapisem windykacyjnym udziałów
wskazać w umowie spółki sposób postępowania na wypadek śmierci.
Sukcesja – tak, czy nie?
Nie wszyscy przedsiębiorcy, w tym również wspólnicy spółki z o. o. zainteresowani są przeprowadzeniem sukcesji. W takiej sytuacji dziedziczenie będzie przebiegało zgodnie z zasadami uregulowanymi w Kodeksie cywilnym. Może to spowodować pewne utrudnienia w normalnym funkcjonowaniu przedsiębiorstwa i podejmowaniu decyzji biznesowych.
Dziedziczenie ustawowe oznacza, że:
każdy spadkobierca ustawowy posiada równe prawo wejścia do spółki, nawet wtedy, kiedy nie będzie tego chciał i nie będzie potrafił prowadzić dany rodzaj działalności. Wprowadzanie takich osób do spółki może utrudnić jej prowadzenie, a czasami może stanowić także źródło ewentualnych konfliktów
spadkobierca, który nie będzie chciał wejść do spółki prowadzonej przez spadkodawcę może domagać się spłaty swoich udziałów, co przy braku regulacji w tym zakresie może być powodem ewentualnych konfliktów dotyczących wysokości i terminu spłaty
spadkobiercy ustawowi poprzez dziedziczenie ustawowe stają się współwłaścicielami udziałów co oznacza, że są oni współuprawnieni do wszystkich udziałów podlegających dziedziczeniu aż do momentu zakończenia sprawy sądowej lub umownego działu spadku, co może potrwać nawet kilka lat. Dla spółki oznacza to, że wszelkie czynności i decyzje będą musiały być podejmowane przez wspólnego przedstawiciela powołanego jednomyślnie przez wszystkich spadkobierców. Brak zgodności w zakresie jego powołania spowoduje, że spadkobiercy nie będą mogli podejmować żadnych działań wobec spółki, co może narazić ją na szkody, zwłaszcza w sytuacji, kiedy decyzje będą podejmowane przez zgromadzenie wspólników przy określonej większości oraz określonym kworum.
Dziedziczenie ustawowe jest najmniej korzystnym rozwiązaniem, jeżeli spadkodawca był jedynym członkiem zarządu spółki i spółka nie posiadała prokurentów. Dobrym rozwiązaniem jest wprowadzenie sukcesji w okresie, kiedy spadkodawca jeszcze żyje. Dzięki temu w przyszłości pomiędzy spadkobiercami nie pojawią się konflikty związane z dziedziczeniem.
Sposób przekazania udziałów spadkobiercom
Najczęściej majątek przekazywany jest za pomocą testamentu. Po śmierci spadkodawcy powołani w testamencie spadkobiercy lub spadkobierca w momencie otwarcia spadku wstępują w prawa spadkodawcy. Jeżeli w skład majątku objętego spadkiem wchodzą udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, to po śmierci wspólnika stają się oni uprawnionymi bądź współuprawnionymi do tych udziałów. Sposób przekazania udziałów testamentem jest korzystnym rozwiązaniem w kwestii posiadania swobodnego doboru następców niezależnie od tego co nakazuje ustawa o dziedziczeniu.
Innym sposobem przekazania udziałów jest zapis windykacyjny, który można wykorzystać w stosunku do udziałów w spółce z o. o., a w szczególności ich zbywalne prawo majątkowe pod warunkiem, że zbywalność nie została wyłączona lub ograniczona w umowie spółki. Przy zapisie windykacyjnym udziały przekazane danej osobie nie wchodzą w skład masy spadkowej, która może zostać podzielona pomiędzy spadkobierców w ramach działu spadku. Jest to niewątpliwa zaleta tego rozwiązania. Przy zapisie windykacyjnym w momencie śmierci spadkodawcy, udziały od razu przechodzą na własność ustanowionego zapisobiercy windykacyjnego. W przypadku, kiedy udziały dziedziczy kilka osób, to dzięki zapisowi windykacyjnemu konkretne osoby mogą mieć przyznaną określoną liczbę udziałów.
Następca prawny może też otrzymać udziały poprzez zapis zwykły. Jednak takie rozwiązanie jest mniej korzystne w porównaniu z zapisem windykacyjnym, ponieważ udziały przekazane przez zapis zwykły wchodzą do spadku i tym samym powstają roszczenia wobec spadkobiercy związane z przeniesieniem ich na zapisobiercę zwykłego. Wiąże się to z długo trwającą procedurą w ramach, której ustala się kto i w którym momencie będzie wspólnikiem spółki. Z tego powodu przekazanie udziałów poprzez zapis zwykły nie jest polecanym rozwiązaniem. Jest ono korzystne tylko w szczególnych sytuacjach.
Udziały mogą zostać przekazane również na podstawie tzw. darowizny na wypadek śmierci. W tym celu należy sporządzić umowę w formie aktu notarialnego, w której darczyńca daruje udziały w spółce z o. o. danym osobom. Natomiast darowane osoby przyjmują darowiznę. Umowa zaczyna obowiązywać w momencie śmierci darczyńcy i wtedy następuje przeniesienie własności udziałów z darczyńcy na obdarowanych. Istnieje też możliwość wprowadzenia następców do spółki jeszcze podczas życia i aktywności zawodowej darczyńcy. W tej sytuacji można dokonać zwykłej darowizny. Obecnie darowizna na wypadek śmierci jest najrzadziej stosowanym rozwiązaniem ze wszystkich wymienionych powyżej.
Niezaplanowana sukcesja, a zabezpieczenie spółki
Wszelkie działania podejmowane przez wspólników spółki powinny być wprowadzone w formie postanowień do treści umowy. Mogą one odnosić się do wszystkich wspólników lub tylko do wybranych. W przypadku dziedziczenia udziałów w spółce istnieje możliwość wprowadzenia do umowy postanowień, które będą ograniczały w pewnym zakresie lub całkowicie wyłączały wstąpienie spadkobierców wspólnika do spółki. Jeżeli w umowie znajdzie się zapis o wyłączeniu dziedziczenia w spółce, to żaden spadkobierca wspólnika nie będzie miał prawa wstąpić do spółki na jego miejsce. W tej sytuacji w zakresie dziedziczenia wystąpi bezskuteczność zapisów zwykłych lub windykacyjnych. Osoby dziedziczące po zmarłym wspólniku zostaną spłacone zgodnie z warunkami wskazanymi w treści umowy.
Dziedziczenie może zostać ograniczone w różny sposób. Spadkodawca może wskazać konkretne osoby, które będą mogły wstąpić do spółki na miejsce wspólnika, jak również może on wskazać inne kryteria dotyczące np.: wieku, wykształcenia, posiadanych umiejętności, uprawnień, pokrewieństwa itp.
Umowa powinna też zawierać inne, dodatkowe rozwiązania, które będą mogły zostać wprowadzone po śmierci jednego ze wspólników. Rodzaj tych rozwiązań zależy od struktury właścicielskiej obowiązującej w danej spółce oraz od tego jakie kryteria dotyczące prowadzenia firmy zostały wybrane przez wspólników. Umowa powinna zawierać wskazania takich rozwiązań, które będą umożliwiały dalsze prowadzenie działalności nawet wtedy, kiedy spadkobiercy zmarłego wspólnika nie będą zgadzali się z pozostałymi wspólnikami lub wtedy, kiedy spadkobiercy będą skonfliktowani ze sobą. Bardzo ważne jest postanowienie odnośnie przyjęcia odpowiedniej większości głosów, ustalenia właściwego kworum, czy uregulowania postanowień dotyczących wysokości i terminów spłat spadkobierców, którzy nie wstępują do spółki. Warto też zastanowić się nad przyjęciem postanowień, które będą wyłączały lub ograniczały podział udziałów lub jednego udziału zmarłego wspólnika pomiędzy spadkobierców.
Spłata spadkobierców niewchodzących do spółki
W sytuacji, kiedy w skład majątku spadkowego wchodzą udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, a spadkobierca lub spadkobiercy nie wchodzą do spółki z różnych powodów, to powinni oni otrzymać należną im spłatę. Odpowiedzialność za spłatę spadkobiercy zależy od powodu, dla którego nie wszedł on do spółki i nie stał się właścicielem udziałów. W przypadku, kiedy wynika to z umowy spółki, to odpowiedzialność za spłatę spoczywa na spółce. Spłata powinna mieć wartość rynkową udziału. Jeżeli powodem niewstąpienia spadkobiercy do spółki są rozstrzygnięcia wynikające z działu spadku umownego lub sądowego, to spłaty powinni dokonać pozostali spadkobiercy wstępujący do spółki lub rozliczenie pomiędzy spadkobiercami powinno nastąpić w inny sposób.
Dziedziczenie przez kilku spadkobierców
W przypadku, kiedy po zmarłym wspólniku spółki z o. o. dziedziczy kilku spadkobierców, a wcześniej kwestia dziedziczenia nie została w żaden sposób uregulowana testamentem ani umową, to w tej sytuacji spadkobiercy stają się współuprawnionymi do udziałów. Oznacza to, że osoby będące współuprawnionymi do udziałów mają prawo wykonywać swoje prawa korporacyjne tylko przez tzw. wspólnego przedstawiciela, który powinien zostać przez nich wybrany jednomyślnie. Jeżeli chociaż jeden spadkobierca nie wyrazi zgody, to takiego przedstawiciela nie będzie można powołać. W przypadku, kiedy wspólny przedstawiciel nie zostanie wyznaczony, to spadkobiercy nie mogą podejmować żadnych działań w spółce. Z uwagi na to, że nie jest to korzystna sytuacja zaleca się, aby w testamencie został wskazany wykonawca testamentu. Spadkodawca wskazuje daną osobę, która będzie zarządzać majątkiem spadkowym aż do chwili dokonania działu spadku. Wykonawcę testamentu można powołać do zarządzania tylko częścią majątku spadkowego lub tylko wyznaczonym składnikiem majątku spadku. Jeżeli zostanie on powołany jedynie do zarządzania udziałami w spółce, które wchodzą do spadku, to w tej sytuacji przejmie on obowiązki wspólnego przedstawiciela spadkobierców. W razie konfliktu pomiędzy spadkobiercami nie będzie mógł zostać przez nich odwołany i nie będą oni mogli powołać również kolejnego przedstawiciela.
Innym rozwiązaniem w przypadku powstania konfliktu pomiędzy spadkobiercami jest wystąpienie do sądu z żądaniem wyznaczenia zarządcy udziałów. Zarządca wyznaczony przez sąd będzie pełnił obowiązki wspólnego przedstawiciela spadkobierców i będzie mógł w ich imieniu podejmować określone działania w spółce. Sąd rozstrzygnie żądanie i wyznaczy zarządcę tylko wtedy, jeżeli zostanie udowodnione, że w ważnych sprawach dotyczących zwykłego zarządu nie jest możliwe uzyskanie zgody większości współuprawnionych lub większość współuprawnionych narusza zasady prawidłowego zarządu udziałami bądź dochodzi z ich strony do krzywdzenia mniejszości.
Podsumowanie
Śmierć wspólnika spółki z o. o. może mieć różne konsekwencje między innymi zależy od zapisów umowy spółki. Z zasady udziały zmarłego wspólnika wchodzą do spadku. Jednak nie oznacza to, że spadkobiercy automatycznie mogą wstąpić do spółki jako wspólnicy. Ich wstąpienie może być ograniczone lub całkowicie wyłączone. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością jako odrębny podmiot prawny nie podlega pod zarząd sukcesyjny. W przypadku, kiedy w umowie znajdzie się zapis, że po śmierci wspólnika jego udziały podlegają umorzeniu, to w żaden sposób nie mogą one przejść na spadkobierców. Mogą oni jedynie domagać się ich spłaty. Aby uniknąć ewentualnych konfliktów w spółce oraz żeby została zachowana ciągłość działalności firmy, to należy uregulować w umowie spółki kwestie związane z sukcesją.
