Znaczenie klauzul zabezpieczających w umowach
Postanowienia zabezpieczające należności i wykonanie umowy pełnią funkcję prewencyjną – zmniejszają ryzyko opóźnień lub niewykonania zobowiązania przez kontrahenta, a w razie jego wystąpienia – ułatwiają dochodzenie roszczeń. Zgodnie z literaturą prawną, dobrze sformułowana klauzula nie tylko określa obowiązki stron, ale także przewiduje konsekwencje ich naruszenia. Warto więc potraktować taki zapis nie jako dodatek, lecz jako jeden z podstawowych elementów umowy.
Klauzule zabezpieczające winny być dostosowane do specyfiki świadczonego przedmiotu, wartości transakcji, relacji z kontrahentem oraz branży. Nie wszystkie klauzule zabezpieczające nadają się do każdego rodzaju umów. Co więcej – wzajemne uzupełnianie kilku instrumentów zabezpieczających zwiększa efektywność ochrony wierzyciela.
W praktyce oznacza to, że zawierając umowę z partnerem biznesowym, należy poświęcić szczególną uwagę nie tylko zakreśleniu przedmiotu świadczenia, terminu, ceny i waluty rozliczenia, ale także wypracowaniu zapisów regulujących sytuacje związane z: zwłoką, niewykonaniem, niewypłacalnością kontrahenta, zmianą warunków rynkowych czy rozwiązaniem umowy. W razie braku takich postanowień strona wierzyciela może znaleźć się w znacząco gorszej sytuacji, jeśli kontrahent nie wywiąże się ze swoich zobowiązań.Klauzule dotyczące wykonania umowy – kluczowe rozwiązania
Zastrzeżenie prawa własności rzeczy sprzedanej - w transakcjach sprzedaży rzeczy ruchomych, szczególnie gdy cena jest rozłożona na raty lub płatność odroczona, użytecznym instrumentem jest klauzula zastrzeżenia prawa własności (art. 589 k.c.). W myśl tego przepisu sprzedawca może zastrzec, że własność rzeczy przejdzie na kupującego dopiero po zapłacie całej ceny. W przypadku nieuiszczenia zapłaty sprzedawca jako właściciel może żądać zwrotu rzeczy – to rozwiązanie pozwala uniknąć sytuacji, w której towar wchodzi do masy upadłości dłużnika. Zastosowanie takiego zapisu w umowie zwiększa bezpieczeństwo sprzedawcy, szczególnie gdy wartość przedmiotu zobowiązania jest znaczna.
Kara umowna stanowi zapis, w którym dłużnik zobowiązuje się zapłacić określoną sumę lub procent za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania niepieniężnego (art. 483 k.c.). W umowach handlowych klauzula ta pełni rolę dyscyplinującą. Kluczowe elementy takiej klauzuli to: jasno określona wysokość kary lub mechanizm jej wyliczenia, określenie sytuacji powodującej naliczenie kary oraz terminu i sposobu zapłaty. Warto przy tym pamiętać, że wysokość kary nie może być rażąco wygórowana – dłużnik może wnieść o jej zmiarkowanie na mocy art. 484 § 2 k.c. jeśli kara jest nadmierna w stosunku do zobowiązania. Zatem stosując karę umowną, należy zachować równowagę między wartością zabezpieczenia a proporcjonalnością w świetle ryzyka.
Zabezpieczenie należytego wykonania umowy - w szczególności w zamówieniach publicznych stosuje się instytucję zabezpieczenia należytego wykonania umowy, która może przybierać formę pieniężną, gwarancji bankowej, ubezpieczeniowej, poręczenia, a także zastawu rejestrowego czy weksla. Warto zwrócić uwagę, że wybrane środki służą zarówno pokryciu kar umownych, odszkodowania, jak i innych roszczeń wynikających z kontraktu. Zabezpieczenie wnosi się najczęściej przed podpisaniem umowy lub w momencie jej zawarcia. W praktyce umowa powinna zawierać wyraźne postanowienie o wysokości, formie, terminie wniesienia oraz zasadach zwrotu zabezpieczenia. Dla przedsiębiorcy jako wykonawcy istotna jest możliwość zmiany formy zabezpieczenia w trakcie realizacji umowy – zgodnie z przepisami zamówień publicznych możliwa jest zmiana, pod warunkiem zachowania ciągłości i nieobniżenia wysokości zabezpieczenia.Inne istotne instrumenty zabezpieczające
Poza powyższymi, w praktyce biznesowej zastosowanie znajdują także inne mechanizmy, które skutecznie wspierają dochodzenie roszczeń lub egzekucję zobowiązań, a jest to np.:- weksel in blanco wraz z deklaracją wekslową – dokument wystawiony przez dłużnika (brak wypełnionej kwoty) oraz deklaracja określająca warunki jego uzupełnienia; daje możliwość szybszego postępowania nakazowego w razie niewykonania zobowiązania,
- gwarancja bankowa lub ubezpieczeniowa – bank lub towarzystwo ubezpieczeniowe zobowiązuje się do zapłaty określonej kwoty na pierwsze żądanie wierzyciela w przypadku niewykonania świadczenia przez dłużnika; to rozwiązanie – choć kosztowne – gwarantuje wysoki poziom ochrony,
- dobrowolne poddanie się egzekucji (art. 777 k.p.c.) – dłużnik w formie aktu notarialnego zobowiązuje się zapłacić kwotę w określonym terminie i poddaje się egzekucji; akt taki może być podstawą do nadania klauzuli wykonalności bez konieczności prowadzenia pełnego procesu.
Praktyczne wskazówki przy formułowaniu postanowień
Aby klauzule zabezpieczające miały faktyczną moc i przynosiły oczekiwane rezultaty, warto uwzględnić w umowie kilka istotnych kwestii. Po pierwsze – precyzja i jednoznaczność: zakres zobowiązania, termin, wysokość lub mechanizm wyliczenia kary, rodzaj zabezpieczenia, warunki przystąpienia do gwarancji lub weksla, sposób dochodzenia roszczeń. Po drugie – dostosowanie klauzuli do charakteru transakcji i konkretnego ryzyka: umowa sprzedaży, świadczenia usług, dostawa sprzętu, projekty budowlane – każde z tych zobowiązań wymaga odmiennego podejścia. Po trzecie – stosowanie wielu zabezpieczeń równolegle – jednym z artykułów wskazujących na trend rynkowy jest rekomendacja, by nie ograniczać się do jednej klauzuli, lecz łączyć np. karę umowną z gwarancją bankową czy zastrzeżeniem prawa własności. Ponadto, przy umowach o wyższej wartości lub z kontrahentami o mniej stabilnej sytuacji finansowej należy rozważyć środki silniejsze niż standardowa kara umowna.
Dobrą praktyką jest także przeprowadzenie analizy kontrahenta – weryfikacja reputacji, kondycji finansowej, historii płatniczej. Jak wskazuje względnie świeże opracowanie, sama umowa nawet z dobrze sformułowanymi klauzulami nie gwarantuje zapłaty – dobór zabezpieczenia powinien być uzależniony od oceny ryzyka. Wreszcie, po wykonaniu umowy lub po określonym okresie zabezpieczenie powinno być zwrócone, a w umowie należy wskazać warunki i termin zwrotu – zwłaszcza przy zabezpieczeniu należytego wykonania umowy w zamówieniach publicznych.Podsumowanie
Wskazówki płynące z analizy praktyki i literatury wskazują jednoznacznie: świadome i przemyślane stosowanie klauzul zabezpieczających należności oraz wykonanie umowy stanowi ważny element zarządzania ryzykiem przedsiębiorstwa. Umowa wyposażona w odpowiednie postanowienia (kształtowane w zależności od rodzaju transakcji i ryzyka) pozwala uniknąć sytuacji, w których wierzyciel zobowiązany jest do długotrwałej windykacji czy postępowania sądowego bez żadnego zabezpieczenia. Wysoka skuteczność takiego podejścia wynika nie tylko z treści umowy, lecz także z wyboru odpowiedniego instrumentu zabezpieczającego – kar umownych, zastrzeżenia prawa własności, gwarancji bankowej, weksla, poręczenia – oraz z właściwej oceny kontrahenta i dokumentacji.
Przyjęcie zasady, że zabezpieczenie wykonania umowy nie jest jedynie formalnością, lecz elementem kluczowym kontraktu, może istotnie poprawić płynność finansową przedsiębiorstwa, zmniejszyć ryzyko zatorów płatniczych i wzmocnić pozycję wierzyciela w razie niewykonania zobowiązania przez kontrahenta.
Data publikacji: 2025-11-21, autor: FakturaXL
